Unha historia de auga e viño

Galicia ten alma de auga. Vese no brión que poboa as paredes de pedra, no murmurio que os regatos deixan nos seus bosques e na fertilidade dos seus campos. Esta alma aliméntase dunha rede de 10.000 ríos, regatos, lagoas e augas subterráneas que cobren todo o territorio e dotan dun carisma especial a todo o que contén. E, aínda que todos eles son importantes  para que esta rede se manteña, hai un leito que destaca  entre todos os demais: o do Miño. Testemuña directa de multitude  de capítulos da nosa historia, garda nas súas beiras e nas súas  ribeiras a esencia ancestral de Galicia, o peculiar modo de vida das súas xentes e as lendas sobre seres  mitolóxicos que sobreviviron ao longo dos séculos.

A paisaxe agreste e heteroxénea que presenta o noroeste da  Península ten a súa orixe na  Oroxenia Alpina que fixo xurdir a Cordilleira Cantábrica. As terras do que hoxe en día é o centro de Galicia fragmentáronse en varios bloques que quedaron a distintas alturas e que provocaron que moitas concas fluviais tivesen que cambiar o seu percorrido e mesmo o sentido do seu curso. En terras lucenses moitos leitos víronse obrigados a  verter o seu caudal cara ao interior da provincia, xerando entre todos eles esta gran corrente de auga que lles permitiu chegar ao mar.

Desde o seu nacemento en Pedregal de  Irima, en Meira, ata a súa desembocadura en Camposancos, A Guarda, os seus 343 km cruzan Galicia de nordés a suroeste desde fai 5 millóns de anos. No seu percorrido alberga máis de 20 comarcas naturais, pasa por tres provincias e forma parte de innumerables núcleos de poboación e duas capitais de provincia. Moitos galegos teñen, por tanto, o seu lugar de orixe no  Miño ou nas súas proximidades, o que o converte nun dos máis recoñecidos signos de identidade desta terra. O seu nome probablemente provén do  indoeuropeo * mei- 'camiñar, ir', dato que deixa constancia de que forma parte da vida dos habitantes destas terras desde tempos inmemoriais.

Imitando ás criaturas  mitolóxicas que poboan as súas beiras e  recodos, durante os seus primeiros quilómetros escóndese do ollo humano e discorre silencioso polo subsolo. Tanto é así que ata hai pouco tempo críase que o seu lugar de nacemento era  Fonmiñá, na Pastoriza,  que é o lugar no que sae á superficie tras ese paseo subterráneo. Ao seu paso pola Terra Chá , o pequeno arroio que  serpenteaba  polas montañas do norte lucense ofrece xa un aspecto moito máis  robusto e amplo. Un aspecto similar ao que presenta no seu tramo final, no que serve de fronteira natural con Portugal e no que a anchura do seu leito vai aumentando a medida que se aproxima ao mar.

Na súa parte media, con todo, mostra unha cara totalmente distinta. Tras deixar atrás Lugo o seu leito vaise encaixando progresivamente entre enormes formacións  graníticas que van dos 200 metros de desnivel en Portomarín  aos 400 nos  Peares. Este é o Miño da Ribeira Sacra. A agreste orografía e a rotundidade do río debuxan durante varios quilómetros unha sucesión interminable de  meandros: os Canóns do Miño, o lugar no que o Miño garda a súa alma de viticultor. Un deses  meandros converteuse na imaxe por antonomasia da Ribeira Sacra: O Cabo  do Mundo. É unha península na que o río forma unha curva de 360º e que aglutina todas as características que fixeron desta terra candidata a ser Patrimonio da Humanidade: a extraordinaria beleza da paisaxe, o  románico, a viticultura e un patrimonio enolóxico profundamente condicionado polas súas peculiares circunstancias físicas e históricas. Desde o Miradoiro da Cova obtéñense unhas vistas excepcionais de todo o enclave.

Grazas aos canóns do Miño e do Sil a Ribeira Sacra posúe un  microclima que lle proporciona unhas características mediterráneas a un ámbito de claras tendencias atlánticas. A profundidade dos canóns e o efecto  termorregulador das grandes correntes fluviais fai que as temperaturas medias sexan superiores ás das outras comarcas da Galicia interior e que o índice de  pluviosidade sexa menor que a media de Galicia. De feito, a temperatura nas ribeiras do Miño durante o verán atópase habitualmente entre as máis altas da península. Este  microclima, xunto coa composición dos chans, son factores determinantes na relación desta terra coa viticultura.

Os vestixios arqueolóxicos fálannos de vida humana na Ribeira Sacra desde a prehistoria, o cal nos suxire que os seus múltiples atractivos non pasaban inadvertidos xa naqueles afastados tempos. As primitivas poboacións de condición nómade que perseguían ás mandas de mamíferos, xa estaban familiarizadas co Miño, coa súa abundante pesca, cos froitos silvestres que crecían nas súas beiras e co refuxio que  ofrecían os seus canóns. Miles de anos despois, o desenvolvemento da agricultura permitiu a eses pobos abandonar a vida nómade. A partir do ano 800 a. n.e. por todo o noroeste peninsular  xorden unhas construcións fortificadas no alto de ladeiras e cantís: os castros. Son poboados de planta circular formados por vivendas tamén circulares e protexidos por unha muralla. Integrábanse totalmente na contorna aproveitando os accidentes xeográficos para mellorar as defensas e facelos, en moitos casos, inexpugnables. Estas peculiares construcións deron lugar ao termo  castrexo co que se nomea tanto aos habitantes dos mesmos, como á cultura que se desenvolveu nestas terras durante o seguintes mil anos: a cultura  castrexa. Esa dispersión en pequenos núcleos de poboación por todo o territorio segue sendo, 3.000 anos despois, un dos trazos máis característicos da sociedade galega.

Candaz,  Marce ou  Arxeriz, situados todos eles nas  escarpadas ladeiras do Miño, son recordos eternos daqueles tempos.  Poden visitarse as escavacións do Castro de  Arxeriz, que se atopan dentro do recinto  do Ecomuseo do mesmo nome, moi preto de  Adegas Moure. Animámosvos a que o fagades, tanto polas escavacións en si como polo interesante contido do museo, no que poderedes achegarvos ás tradicións da Ribeira Sacra en xeral e do Miño en particular, e admirar, entre outras curiosidades, unha mostra de embarcacións típicas da zona que é  unha auténtica marabilla.

Os habitantes dos poboados  castrexos do Miño  obtiñan nas inmediacións do mesmo practicamente todo o que necesitaban para vivir. As súas augas dábanlles pesca en abundancia (hai varios lugares nas súas beiras co nome de Pesqueiras ), o seu  microclima facía posible que puidesen obter alimentos da terra practicamente durante todo o ano, as mandas de mamíferos seguían acudindo a beber ás súas beiras, os frondosos bosques circundantes proporcionábanlles toda a madeira que puidesen necesitar tanto para as súas construcións como para quentarse no inverno e, ademais, as súas ladeiras máis  soleadas reveláronse como  especialmente adecuadas para a agricultura, aínda que a súa elevada inclinación complicaba moito os labores.

A  metalurxia foi tamén un recurso importante para moitos deses poboados. A abundancia de estaño, cobre, ouro e ferro, entre outros, e a chegada progresiva de técnicas provenientes do resto de Europa, propiciaron a existencia dunha rica ourivaría. Os  castrexos que habitaban as ribeiras do Miño lavaban as súas augas para extraer as pebidas que viaxaban no seu leito. Con esas pebidas fabricábanse logo, entre outras pezas, os  icónicos  torques  castrexos. Os metais e a estratéxica localización de Galicia no Atlántico case forzaron a súa entrada nos grandes roteiros comerciais marítimos europeas. Pobos do sur da península, do atlántico norte,  fenicios e  cartaxineses, manteñen contactos comerciais cos  castrexos nos séculos anteriores á romanización. Por suposto, tamén existía un comercio terrestre, pero nuns tempos nos que a viaxe ao centro da península podía durar semanas mentres que importantes centros comerciais como Cádiz ou  Cardiff  estaban a só 4 días de navegación, o mar ofrecía  claras vantaxes. O río Miño viuse sucado de embarcacións de todo tipo. Ademais dos múltiples “pasos” que existían entre ambas as beiras ante a ausencia de pontes, mercadorías de todo tipo desprazábase polos seus tramos  navegables converténdoo nunha das principais arterias da vida económica  do interior galaico.

Así estaban as cousas en Galicia cando os romanos chegaron ás costas mediterráneas no  s.III a. n.e. Os dous séculos que durou a conquista convértena na máis longa das que levou a cabo o Imperio en territorio Europeo e, sen dúbida, unha das máis custosas.  Aínda que as costas mediterráneas e, en certa maneira, o interior, sucumbiron sen demasiada resistencia ao invasor, a medida que avanzaban cara ao norte aumentaba a oposición que mostraban os habitantes. Tanto é así que o último territorio conquistado foi a terra dos castros e o último gran río ibérico que anexionou Roma foi o Miño.

As terras galaicas, que se estendían desde o norte do río Douro ata o mar Cantábrico, estaban cubertas dun halo de misterio para os  supersticiosos lexionarios romanos. Moitos o identificaban cos confíns da terra e pensaban que non podían conquistalo sen pagar por iso un alto prezo. Non foi ata o ano 137 a. n.e. que tentaron a primeira incursión militar en terras galaicas.  Decimo Xuño Bruto, motivado polas vitorias conseguidas sobre algunhas poboacións ao norte do Douro, decide continuar cara ao norte seguindo a liña da costa. Pero cando se atoparon fronte o río Limia, que desemboca uns quilómetros ao sur do Miño, a mencionada  superstición dos  romanos entrou en escena.  Segundo os cronistas, os lexionarios identificaron o seu leito co do  Lethes, o río do esquecemento da mitoloxía romana. O medo provocou que os lexionarios se negasen a cruzar á outra beira e que o propio Bruto, co estandarte da lexión no alto, cruzase o río en primeiro lugar  arengando aos seus soldados para facer o mesmo desde a outra beira. As lexións continuaron o seu avance, pero pouco tardaron en truncarse novamente os seus plans. A poucos quilómetros do Limia foi o Miño o que se cruzou no seu camiño. Contan que nas proximidades da súa desembocadura, unha visión fixo que os seus medos regresasen multiplicados: os lexionarios viron espantados como o océano Atlántico se tragaba ao sol. Probablemente para moitos  deles fose o seu primeiro atardecer #ante o  mar e viron neste feito un sinal dos deuses do castigo que lles esperaba  por penetrarse nestas terras.  Algunhas fontes apuntan que os  bráccaros tentaban cortar as vías de comunicación e transporte de subministracións das bases romanas do Texo, o que podería ter precipitado o seu regreso.  Outras fontes contan que Bruto se atopou con este feito cando xa estaba de volta no Douro. Fose como fose, a campaña militar en terras galaicas tivo que esperar outros 70 anos.

Foi Xulio César quen logrou entrar no interior galego, pero para iso renunciou a realizar un despregamento terrestre desde o sur. Preferiu embarcar as súas tropas e atracar en  Brigantium, A Coruña, e lanzar desde alí a ofensiva definitiva por terra. Afastábase deste xeito das terras do Miño que tanto temor infundiran nos homes de Bruto. En poucos anos,  Gallaecia converteríase en provincia romana.

A pesar de que a esencia  castrexa nunca desapareceu, cos romanos produciuse unha profunda transformación na Ribeira Sacra. Modernizáronse a agricultura e a arquitectura e as novas técnicas mineiras permitiron a extracción masiva e o consecuente saqueo durante séculos dos minerais galaicos. De feito considérase que a  Gallaecia foi unha das minas máis importantes do Imperio e unha inesgotable fonte de financiamento para as súas campañas militares e os seus grandes monumentos e edificios. Pero, como para compensar o espolio, os romanos fixeron que a  semiente da viticultura  xerminase nunhas terras que parecían  predestinadas a ese uso. O viño era imprescindible para eles. Tódaslas clases sociais o consumían en abundancia e os  toneis mesmo acompañaban ás lexións nos seus desprazamentos. Se non había viño nas terras que ían conquistando, importábano desde outros lugares. Non sabemos de certo que a vide xa se cultivase con anterioridade, o que si que se cre é que polo menos había especies silvestres nas ribeiras. En calquera caso, parece que foron os romanos os que iniciaron o seu cultivo nas ladeiras mellor orientadas para abastecer aos seus homes e  comerciar cos excedentes e cónstanos que acondicionaron grandes superficies para este fin. Coa romanización modernizáronse e melloráronse as antigas comunicacións terrestres  castrexas. Vías principais e secundarias unían as novas poboacións romanas entre elas, así como con outros núcleos de poboación e cos portos marítimos. Unha vez máis, as súas beiras deron alimento, acubillo, recursos económicos e posibilidade de transporte aos seus novos habitantes. Tendo en conta que o transporte por mar seguiría sendo durante moitos séculos máis rápido que o terrestre, non nos cabe dúbida de que foron moitos os bens de todo tipo que sucaron as súas augas durante os cinco séculos que durou a presenza romana en  Hispania.

Pero no  s.V, as cousas cambiaron. Os pobos do norte, comunmente chamados “bárbaros”, cruzaron os límites do Imperio na súa fuxida dos  Hunos. A dificultade para defender unhas fronteiras tan extensas e as sucesivas crises internas políticas e sociais, provocaron a decadencia da maior civilización que existira xamais en Europa.

Suevos,  visigodos e musulmáns ocupan sucesivamente estas terras  ao longo dos séculos posteriores. Foron séculos de inestabilidade política e de accións bélicas, na que os  divagacións e a pillaxe foron a constante durante longos períodos. As vías de comunicación e o comercio sofren unha deterioración paulatina, a produción agrícola e gandeira enfócanse ao autoconsumo e a poboación empobrécese. Os musulmáns, aínda que pasaron  fugazmente por terras galaicas, chegaron a conquistar  Tui e estableceron unha base no val baixo do  Miño pero, a pesar da súa coñecida debilidade polas correntes de auga e a súa habilidade para manipulalas, a penas deixaron pegadas significativas na terra dos 10.000 ríos. Cada un deses pobos deixou a súa pegada dalgunha maneira:  locativos, ferramentas, arte … pero foron os séculos seguintes, os da Idade Media, os que acabaron de conformar a personalidade da Ribeira Sacra.

A grandiosidade e beleza das ladeiras de socalcos infinitos ten a súa orixe nuns poucos  eremitas que desde o  s.V se foron instalando polas ribeiras. A partir desas comunidades primitivas xorde,  coa lentitude que se presupón á vida  monástica, a Ribeira Sacra que hoxe temos ante os nosos ollos. A medida que os reinos cristiáns e a estabilidade política se ían asentando, estes centros relixiosos foron gañando en poder e importancia. O anuncio da aparición dos restos do Apóstolo Santiago no ano 829 supuxo o empuxón definitivo ao rexurdir cultural e económico. Os peregrinos empezan a cruzar terras galegas desde todos os puntos e en todos os sentidos. O camiño máis coñecido e transitado dos moitos que chegan a Santiago, o Camiño Francés, tras deixar atrás o mítico porto de montaña de Pedrafita do Cebreiro nos Ancares lucenses,  introdúcese na Ribeira Sacra e cruza o Miño en Portomarín.  Tamén o Camiño de Inverno transcorre por estas terras. Xurdiu para evitar as duras condicións invernais das montañas bordeándoas polo sur e penetrando en terras galaicas aproveitando o percorrido do río Sil. As etapas deste Camiño que discorren pola Ribeira Sacra son unha interesante maneira de coñecela de primeira man.  O tramo  que transcorre polas ribeiras do Miño xa foi usado no seu momento polos romanos como vía secundaria  e penetra nelas por  Fión, O Saviñao, moi preto da  Cova e da nosa adega. Desde  Diomondi, que conta cunha interesante igrexa  románica, empeza un empinado descenso entre  muras de tódaslas épocas, bosques e algunhas vivendas que salpican as ladeiras ata chegar a Belesar, un peculiar pobo que parece fundirse co Miño e que axudará a entender ao visitante a curiosa simbiose que se produce entre o home e a natureza nestas terras.

Do mesmo xeito que para os romanos, o viño era un produto de primeira necesidade para os monxes, pero por motivos máis “espirituais”: o viño substitúe ao sangue de Cristo nun dos momentos culminantes dos ritos cristiáns. Pero o seu consumo non se limitaba ao cerimonial relixioso. Formaba parte da  dieta habitual dos monxes e de practicamente a totalidade da poboación. Peregrinos e mercadores, cabaleiros e campesiños, acompañaban as súas comidas de viño. Tamén era habitual usalo como  antiséptico e, por suposto, como  condimento. A demanda aumentaba progresivamente, así que o Miño decidiu recorrer ao humano para que sacase ao adegueiro que levaba dentro. A cambio de poder sentir as raíces das vides crecendo nas súas ribeiras, deulles o mellor alimento. A cambio de cubrirse no outono co manto dourado das súas follas, protexeunas do frío no inverno. A cambio de ver xurdir nas súas ribeiras cada ano os cobizados froitos, aceptou entregalos ao final de cada verán. E a cambio de que ese proceso se seguise repetindo ao longo dos anos, aceptou que as súas mellores ladeiras fosen manipuladas polo home para posibilitar o seu cultivo. Claro que iso non quere dicir que llo puxese fácil … Traballar esas terras agrestes, sacar o froito desas  viñas de enormes pendentes, é un traballo complexo e duro que apenas viu avances técnicos nos últimos séculos. A orografía non o permite. As estreitas terrazas nas que se aliñan as cepas descenden en vertixinosa pendente cara ao río. Os traballos que nelas levan a cabo requiren de grandes doses de destreza, equilibrio e forza. As ribeiras entregan os seus froitos, pero o humano realiza grandes sacrificios para obtelos. As extremas condicións nas que leva a cabo fan que esta viticultura reciba, sen que sexa esaxerada, a cualificación de heroica.

Da Idade Media provén tamén outro peculiar e distintivo trazo da Ribeira Sacra: a extraordinaria abundancia de arte románica. Mosteiros e igrexas de magnífica obra empezaron a xurdir entre as vides, encaixados nos  socalcos, desafiando á gravidade  para obter unhas espectaculares vistas.

Á actividade diaria do río non lle afectaron en gran maneira nin a inestabilidade política deses séculos nin os cambios que trouxeron. Durante toda a Idade Media o Miño mantivo sen variacións significativas as mesmas rutinas tanto nas súas beiras como na súa corrente.

Pero co fin do Medievo, a Ribeira Sacra sumiuse nunha progresiva decadencia. Unha sucesión de circunstancias e feitos fatais provocaron o desmantelamento  da estrutura social e do día a día das súas xentes. Os Reis Católicos foron os principais responsables disto xa que a reforma relixiosa que impulsaron reduciu substancialmente o número de mosteiros, figuras fundamentais na economía das xentes do Miño. E isto foi só o principio… O comercio co Atlántico viuse interrompido e, aínda por riba, Galicia quedou fóra dos roteiros comerciais das Indias. A sociedade galega na súa totalidade entra nunha profunda crise que se alonga durante os séculos seguintes ata que, fartos de fame e penurias, os galegos inician un éxodo masivo a América que empeza no século  XVIII e prolóngase durante máis de dous séculos. Miles de imaxes gardará para sempre o Miño na súa retina doutros tantos miles de emigrantes que abandonaban con tristeza a súa terra mentres, tamén con tristeza, os seus seres queridos os despedían na outra beira. Anos nos que as xentes se ían coa súa morriña ao lombo mentres o Miño se ía quedando só. E, unha vez máis, dispúxose a esperar tempos mellores cos seus segredos gardados entre os seus  meandros.

O século  XX esperta ao Miño do letargo. O tren fixo a súa aparición e, acompañando en varios tramos o seu leito, estimulou o comercio da Galicia interior, tan necesitada de fontes de ingresos ao quedar   fóra do despegamento industrial que se producira na costa. A mediados de século o río sofre por primeira vez na súa existencia cambios importantes na súa conca:  co fin de aproveitar a potencia do seu caudal, un dos maiores de España, constrúense varias centrais hidroeléctricas. Na Ribeira Sacra atópanse a dos  Peares, construída nos anos 50, e a de Belesar, nos 60. A súa  construción xerou postos de traballo e permitiu o desenvolvemento na zona dunha rede eléctrica. Pero tamén supuxo un importante golpe sentimental para todos os que se viron obrigados a ver como a auga  embalsada tragábase aos poucos os seus recordos e a súa antiga vida. Porque debaixo das augas do Miño quedaron moitas poboacións que houbo que evacuar para a construción dos encoros. Os restos dalgunhas delas aínda poden verse cando descende o nivel das augas. O documental Asolagados, de David Vazquez, recolle algunhas destas historias.

No ano 1.965, pouco despois da construción da presa de Belesar e moi preto da mesma, as súas ribeiras quedaron para sempre tamén ligadas a outra historia, a do Piloto, último guerrilleiro español da loita antifranquista que morreu abatido pola Garda Civil.

En 1.958 prodúcese un feito que, aínda que con toda probabilidade foi máis importante para nós que para o Miño, si que  contribuíu en certo grao a que os segredos que gardaba celoso volvesen asomar timidamente: José Moure funda  Adegas Moure, materializando así o vínculo que durante xeracións existira xa entre o Miño e a nosa familia.

Durante as seguintes décadas o interese pola viticultura renace lentamente. Tanto na conca do Miño como na do Sil aparece unha nova xeración de adegueiros que pon os seus esforzos en que os seus caldos transmitan o  terroir destas  terras. Xosé Moure fillo e Evaristo Rodríguez, actual xerente, foron dous deles. O primeiro premio que  conseguimos, o Acio de Ouro da Cata Xacobeo no ano 1993, foi ao mesmo tempo un recoñecemento ao traballo que levaron a cabo os nosos proxenitores e unha motivación para seguir polo mesmo camiño. No ano 1.997  os esforzos de todos eses adegueiros e colleiteiros frutifican coa creación da Denominación de Orixe Ribeira Sacra.

Hoxe en día, sobre os seus  socalcos  medievais conviven 3.000 anos de historia. Vestixios de tódalas épocas forman parte do día a día dos seus veciños e as  xacias seguen vivas nos seus  relanzos.

A pesar de todos os avatares da historia e de tódalas historias vividas ao longo da súa  propia, a poboación da Ribeira Sacra, seguindo o exemplo dos seus ríos, vive no presente e mira cara ao futuro pero sen descoidar nunca o pasado que lles fixo ser como son.